ปลาตะเพียนใบลาน

ความเป็นมาของปลาตะเพียนใบลาน

การสานปลาตะเพียนใบลานเป็นอาชีพเก่าแก่ที่ทำสืบต่อกันมาตั้งแต่บรรพบุรุษนานกว่า 100 ปี โดยสันนิษฐานว่าชาวไทยมุสลิม
ซึ่งล่องเรือขายเครื่องเทศอยู่ตามแม่น้ำเจ้าพระยา และอาศัยอยู่ในเรือเป็นผู้ประดิษฐ์ปลาตะเพียนสานด้วยใบลานขึ้นเป็นครั้งแรก
แรงบันดาลใจอาจมาจากความรู้สึกผูกพันอยู่กับท้องน้ำ สิ่งแวดล้อมรอบๆ ตัว และความคุ้นเคยกับรูปร่างหน้าตาของปลาตะเพียนเป็นอย่างดี
โดยใช้วัสดุจากท้องถิ่น เช่น ใบมะพร้าว ใบลาน ใบตาล

ปลาตะเพียนที่สานด้วยใบลานในสมัยก่อนนั้นไม่สวยงามและมีขนาดใหญ่โตเช่นปัจจุบันนี้ ปลาตะเพียนรุ่นแรกที่สร้างขึ้น เรียกว่า
"ปลาโบราณ" โดยจะทำเป็นตัวปลาขนาดเล็กๆ ขนาด 1-3 ตัวเท่านั้น ปลาตะเพียนใบลานมักทาด้วยสีเหลืองซีดๆ ที่ทำจากวัตถุดิบ
ตามธรรมชาติที่เรียกว่า "รงค์" ผสมกับน้ำมันวานิช แล้วนำไปเสียบไม้สำหรับห้อยแขวน และปลาตะเพียนใบลานในสมัยก่อน
ยังมีจำนวนน้อยมากถ้าเทียบกับปัจจุบัน

ปลาตะเพียนใบลานกับความเชื่อ

ปลาตะเพียนใบลานเป็นงานหัตถศิลป์ฝีมือชาวมุสลิมในท้องที่ท่าวาสุกรี บ้านหัวแหลมที่อยู่คู่อยุธยามาเป็นเวลาร่วมร้อยปี จนถึงวันนี้
ก็ยังนับได้ว่าอยุธยาเป็นแหล่งผลิตปลาตะเพียนสานใบลานใหญ่ที่สุดในประเทศ คนไทยคุ้นเคยและใกล้ชิดกับปลาตะเพียนมานานแล้ว
และสมัยก่อนเชื่อกันว่าปลาตะเพียนเป็นสัญลักษณ์แห่งความอุดมสมบูรณ์ เพราะ ช่วงที่ปลาโตเต็มที่กินได้อร่อยเป็นช่วงที่ข้าวตกรวง
พร้อมเก็บเกี่ยวพอดี เรียกว่า เป็นช่วง "ข้าวใหม่ปลามัน"  ด้วยความเชื่อในเรื่องดังกล่าว จึงมีผู้นิยมนำใบลานแห้งมาสานขดกันเป็นปลาตะเพียนจำลองขนาดต่างๆ แล้วผูกเป็นพวงๆ
แขวนไว้เหนือเปลนอนของเด็กอ่อน เพื่อให้เด็กดูเล่น และถือเป็นสิ่งมงคลสำหรับเด็ก เท่ากับอวยพรให้เด็กเจริญเติบโตมีฐานะมั่งคั่ง
อุดมสมบูรณ์ดุจปลาตะเพียนในฤดูข้าวตกรวง บ้างก็มีความเชื่อว่า ปลาตะเพียนเป็นสิ่งสิริมงคล ทำให้เงินทองไหลมาเทมา
บ้างก็ว่าหากบ้านไหนแขวนปลาตะเพียนไว้หน้าบ้าน จะทำให้บ้านนั้นมั่งมีศรีสุข ทำมาค้าขึ้น นอกจากนี้ปลาตะเพียนยังมีนัยยะ
ที่บ่งบอกถึงความขยันหมั่นเพียรอีกด้วย
ปลาตะเพียนสานที่เป็นเครื่องแขวนนั้น ประกอบด้วยชิ้นส่วนสำคัญ 6 ชิ้น คือ กระโจม, แม่ปลา, กระทงเกลือ, ปักเป้า, ใบโพธิ์ และลูกปลา
มี 2 ชนิด คือ ชนิดที่เขียนเป็นลวดลายตกแต่งสวยงาม ใช้แขวนเหนือเปลลูกผู้มีบรรดาศักดิ์ และชนิดที่ไม่มีลวดลาย เป็นสีใบลานเรียบๆ
ไม่มีการตกแต่ง ใช้แขวนเหนือเปลลูกชาวบ้านธรรมดาสามัญ ส่วนปลาตะเพียนใบลานที่มีลวดลายสีสันต่างๆ อย่างที่เห็นในปัจจุบัน
เป็นปลาตะเพียนที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่ในสมัยรัชกาลที่ 5 สืบทราบได้ว่าหลวงโยธาฯ ข้าราชการเกษียณผู้มีที่พักอาศัยอยู่ใกล้สะพานหัน
ตำบลวังบูรพา กรุงเทพฯ เป็นผู้ประดิษฐ์คิดทำให้สวยงามขึ้น แล้วนำออกจำหน่ายตามงานวัด ปลาตะเพียนสานจึงได้รับนิยมกันมากขึ้น
ในปัจจุบัน ความนิยมการสานปลาตะเพียนไปแขวนเปลให้เด็กอ่อนอาจจะเหลือน้อยมาก แต่กลายเป็นอุตสาหกรรมในครัวเรือน
และสร้างรายได้ให้ครอบครัวได้เป็นอย่างดี

 

ขั้นตอนการสานปลาตะเพียน

1. นำใบลานมาตัดเป็นเส้นยาว จำนวน 2 เส้น
2. นำใบลานเส้นที่ 1 มาพันมือ 2 รอบ
3. นำใบลานหั่นได้แล้วดึงมือที่พันออก ใช้มืออีกข้างหนึ่งจับไว้
4. นำใบลานใบที 2 มาพับครึ่งแล้วสอดเข้าไปในใบมะพร้าวที่พันไว้ในรอบแรก
5. เสร็จแล้วให้ใช้ใบลานเส้นที่ 2 เส้นล่างสอดช่องใบลานเส้นที่ 1 ห่วงแรก
6. กลับด้านหลังขึ้นมานำใบลานเส้นที่ 2 ปลายด้านล่างสอดช่อง แล้วดึงจัดให้สวยงาม
7. ใช้กรรไกรตกแต่ง ครีบและหาง
8. สานใบลานส่วนที่เป็นองค์ประกอบอื่นๆ เช่น กระโจม กระทงเกลือ ใบไพ เม็ดปักเป้า และลูกปลา แล้วระบายสีตัวปลา
และเครื่องประกอบอื่นๆ ให้สวยงาม
9. นำลูกปลาและเครื่องประกอบอื่นๆ ที่ตกแต่งแล้ว มาประกอบกับปลาตัวใหญ่ จะได้ปลาตะเพียนเป็นพวงสวยงาม